Euskal Autonomia
Erkidegoak eta gainerako autonomia-erkidegoek ez bezala, Nafarroako
Foru Erkidegoak ez zuen bere lurralde osoan ofizialtzat jo bere
hizkuntza propiorik zaharrena, eta urrats hori ematen ez den
bitartean, familiek euskara neurri batean barneratuko duten
hezkuntza-ereduak hautatuko dituztela bermatu behar da, seduzituz.
Lerro hau Euskarabidea
lantzen ari da, fintasunez, ukimenez eta adimenez, eta ziur naiz bere
fruituak emango dituela bertan irauten badu.
Euskaltzaindiak "Euskara Nafarroako hezkuntzan: egoera eta aukera berriak" izenburupean antolatutako XXVI. Jagon jardunaldian, D ereduaz hitz egin zen eta hainbat
ikastetxetako esperientzia zehatzak aurkeztu ziren. Horren osagarri,
aipatu beharreko bi alderdi gehitu nahi ditut, Nafarroako
hezkuntza-sisteman euskara gehiago izatea nahi badugu: batetik, traba
egiten duena ezabatzea, eta, bestetik, fruitua ekarriko duena
ereitea.
Traba egiten duena
ezabatzea
Hainbat irakasgai
Ingelesez Ikasteko Programak (IIP-PAI), ehundik gora ikastetxetan eta
Nafarroako 50 herritan baino gehiagotan derrigorrezkoa denak, agerian utzi du nabarmen murriztu zuela gaztelaniazko A eredua euskara
irakasgaiarekin aukeratzen zuten familien kopurua. 80ko hamarkadan
euskararen ofizialtasuna iparraldera mugatzen zuen Foruaren
Hobekuntza bultzatu zutenen jokaldi nagusia izan zen, 90eko
hamarkadan kezkaz ikusten baitzuten urtez urte hazten ari zela
euskara zuten hezkuntza ereduen familien eskaria, derrigorrezkoa ez
zen bi hizkuntza eremuetan.
Nazionalitate anitzeko
edo ad intra eleaniztun planteamenduetara itxitako ideologia
nazionalista espainolak bultzatuta, eta ingelesaren kolonialismoari
ad extra amore emanda, Otano buru zuen hirukoa erori ondorengo
urteak aprobetxatu zituzten Grosse Koalitionek sostengatutako
norabideari ekiteko, geroago PPk gobernatutako beste erkidego batzuek
partekatuko zutena (Balear Uharteak barne, katalanean murgiltzearen
ordez, eredu hirueleduna ezarriz), geroago baita PSOEk gobernatutakoek
ere (Patxi López lehendakari eta Celaá kontseilariaren Euskadin).
FAES berak, Libertad o
Coacción. Políticas Lingüísticas y Nacionalismos en España
liburuan, positibotzat jotzen du, ñabardurak ñabardura, Nafarroan
euskararekin jarraitutako politika, Aurelio Arteta irakasleak
babestua: euskara gaztelania baino beheragoko hizkuntzatzat jotzen
duena, balio sentimentala baino ez duena, zeinaren
minorizazio-prozesua naturala izan baita, berreskuratzeko ahalegina
ez bezala, inposaketa bat baita; eta zentzugabekeria hezkuntzan
orokortzea, iruzur egitea eta moda zentzugabea baita.
IIP-PAI bezalako
sasi-murgiltze programen aurrean erreakzionatzeko prozesu geldoa
urrats esanguratsuak ematen ari da, eta Estatu osoko zentro askok
uzten dituzte. Autonomia-erkidego askotan familia, irakasle, aditu
eta sindikalistek sustatzen dute, eta ikasleentzat kaltegarriak
direlako kendu nahi dituzte, ingelesez ematen diren ikasgaien
curriculuma hustea, haurtzaroan gehiegizko ahalegina egitea eta gure
hezkuntza-sisteman hain handia den eskola-segregazioa areagotzea
eragiten dutelako. Nafarroan badugu ikastetxe bat, Castejongoa,
programa horrekin haur bakar batek ere eskolatzea lortu ez duena.
Horretarako, eskola-kontseiluaren eta klaustroaren gehiengo handi
baten adostasuna lortu dute, zuzendaritza-talde baten lan eraginkor
eta tematiaren ondoren. Talde horrek ahalik eta hezkuntza-kalitate
handiena eman nahi die ikasleei, nahiz eta batzuek deskalifikatu egin
nahi dituzten eta pertsona horiengan gorpuztutako mamu partikularrak
ikusi nahi dituzten.
Gai honen inguruan,
Nafarroan itun politiko, sozial eta sindikal handi bat egin beharko
litzateke, hizkuntza bakoitza bere lekuan jarriko lukeena hezkuntza-sistemaren barruan, PAI desmuntatuz eta Hizkuntzen Tratamendu
Integratua sustatuz, non hizkuntza batzuetan ikasitakoa besteen
mesederako izango den. Hainbesteko aniztasuna duen estatu batean,
adostutako gutxieneko batzuk ezarri beharko lirateke, ikasle guztiei
beren autonomia-erkidegoko berezko hizkuntzak edo hizkuntza ofizialak
menperatzea eta atzerriko hizkuntza bat edo bi jakitea bermatzeko.
Frogatuta dago katalana edo euskara bezalako hizkuntza gutxituetan
murgiltzea arrakastatsua izan dela elebitasuna lortzeko,
ingeles-maila egokiari kalterik egin gabe. Murgiltze horrek asteko
eskola-ordutegiaren % 80 eskatzen du gutxienez, bestela ez baita
lortzen bi hizkuntza propioetan gaitasun kognitibo-akademikoak
ahalbidetzen duen atalase-maila. Hori ez du hizkuntza bakar batean
ere lortzen PAIk, ingelesez emandako orduen % 50 baino ez baitu
ematen, ezinezkoa baita; eta, horrela, gaztelania ahuldu egiten da,
ez baita bermatzen eskolatik behar bezala dibertsifikatutako
erabilerarik, ezta irakurketa-idazketa prozesu normalizaturik ere,
eta ikasten den ingelesa ez da oso erabilgarria. Erauzketa
ertain-altuko familiek bakarrik inberti ditzakete baliabideak
sistemaren gabezia horiek gainditzeko, sakrifizio handi batekin.
Castejongo
hezkuntza-komunitateak erakutsitako gizalegezko konpromisorik gabe,
PAI ez da eroriko. Beharrezkoa da familiak eta irakasleak
mobilizatzea, PAIrekin gustura ez daudelako, ez dutelako gustuko
nahiz eta ikasgelan eman, eta/edo ikusten dutelako gaurko ikasleek
zer galdu duten programa horren aurreko promozioekin alderatuta.
Duela ia hamarkada bat Ablitas, Cascante, Orkoien, Gares, Uharte...
bezalako ikastetxeek jarrera hori hartu zuten. Gaur egun, beharrezkoa
da hasieratik lardaskeria ikusi zuten zuzendaritza-talde horiek
jarrera hori beren gain hartzea, garai batean tranpan erori ondoren,
ikasleak irabazteagatik (ikastetxe publikoen kasuan), edo marketin
lehiakor gisa egiteagatik (ikastetxe itunduetan). Castejonek
Nafarroako sindikatu guztien ahobatezko babesa izan du erabakitzeko
eskubidearen alde.
Etorkizunerako
ereitea
PAI desmuntatzearekin batera, A eredua, lur emankorra dena, sustatu
behar da, epe ertainean D eredua sor dadin.
Askotan errepikatzen da
Yolanda Barcinaren 13TVko esaldia, PAI sustatzean familiek euskara
hainbeste ez eskatzea lortu zuela dioena. Baina gutxi aipatzen da,
halaber, esan zuela hizkuntza-ereduek aukera askeari eta Nafarroako
Parlamentuko akordioei erantzuten dietela (UPNko gobernuek ez zuten
gehiengorik izaten, zerrenda bozkatuenaren sistemaren bidez sartzen
zirelako edo gutxiengoan gobernatzen zutelako PSNren abstentzioarekin
inbestituak izan ondoren), eta derrigorrezko IIP-PAIren hedapen
masiboarekin dozenaka ikastetxetara, aurretik Parlamentuan eskatzen
zena baino gutxiago aurreratu behar izan zutela eredu horietan. Hitz
horien aurrean, ikusten da ez UPNri (A, B, D eta G hizkuntza-ereduak
ezarri zituen Euskararen Legearen alde bozkatu ez zuena), ez
Barcinari, ez Artetari, ez FAESi, ez zaizkiela inoiz gustatu A, B eta
D ereduak; eta izatez sasi-eredu berri bat den PAIrekin, Parlamentuko
gehiengoari iseka egitea lortu zutela, legezko ereduak indargabetzen
dituen programa hori inposatuz.
Gogoan dut UPNren
gobernu garaian A ereduko nire ikastetxeko bi irakasle Hezkuntza
Departamentura joan ginenekoa, euskara ikasgaian DBHko 3. eta 4.
mailetako ikasgelak une batzuetan bikoiztea ahalbidetuko zuten
baliabide gehiago eskatzeko, NUHEOeko A2 eta B1 mailetako azterketak
ondo prestatzeko. Era berean, A ereduak Nafarroako kohesioari eta
bizikidetzari laguntzen diola alegatu genuen. Zein izan zen gure
harridura Departamentuko hizkuntza arduradunak aitortu zigunean
UPNren gobernuari ez zitzaiola batere interesatzen elkarbizitza.
A ereduan, irakaskuntza gaztelaniaz da, baina euskara ikasgai gisa
ikasten da maila guztietan, ingelesa bezalaxe. Euskarara kultura
hurbiltzeko eredu bat da, oinarrizko nozioak ezagutzekoa, D eredua
(ikasleak euskara-gaztelania elebidunak dira lehen mailetatik) baino
hizkuntza-gaitasun txikiagoa duena. Haur eta Lehen Hezkuntzan, A
ereduko ikasleek astean 4 saio izaten dituzte euskaraz. DBHn eta
Batxilergoan euskara da maila horietako hautazkotasunaren espazioa,
eta astean 3 saio egiten dira euskaraz. Gainera, ikastetxeek
ikasturtean zehar hainbat jarduera antolatzen dituzte eredu honetako
ikasleentzat, hala nola pailazoekin saioak, herri kirolen
erakustaldiak, antzerkiak eta abar, euskara ulergarriarekin.
Bigarren Hezkuntzan, institutuek aukera ematen diete A ereduko
ikasleei NUHEOekiko lankidetza-programan izena emateko. Programa
horrek institutuko irakasleak eta eskola horretakoak koordinatzen
ditu, eta azterketa ofizialetarako prestatzeko eta institutuan bertan
egiteko aukera ematen die ikasleei. Prestakuntza horretan
lagungarriak dira elkarrizketa-laguntzaileen programak,
ikastetxeetara joaten direnak eta saio batzuetan ratioa murrizteko
aukera ematen dutenak. A ereduak hasieratik ez du ikasle elebidunik
sortzen, berehala, baina 18-22 urteko epean lortzeko oinarriak
jartzen ditu, eta, ordura arte, nafar belaunaldi berri batek euskal
hizkuntzarekin eta kulturarekin kontaktuan hezitako kopuru erdia
baino gehiago eskolan bertan edukitzen laguntzen du, tirabirarik eta
gatazkarik gabe; aitzitik, ekarpen handia egiten dio bizikidetza
pluralari, integratzaileari eta gure gizartean sustraitutakoari.
Gizarte hau askoz kohesionatuagoa egongo litzateke A eredua D ereduan
murgiltzea aukeratzen ez dutenen artean orokortua balego.
EAEk 80ko hamarkadan eraman zuen prozesua, non hasieran familien %
80k A eredua aukeratzen zuten eta % 20k D eredua, urte gutxiren
buruan alderantziz izateko, Nafarroan egin gabe dago. Orain arte,
Nafarroako ezein herritan ez da D ereduko lerrorik sortu, baldin eta
lehen herri horretan A ereduko bat ez bazegoen. Horregatik,
beharrezkoa da herri guztietan A eredua eskaintzea eta egotea. Izan
ere, A eredua gero eta zabalduago dago urtez urte, zailtasunak
zailtasun. Urte gutxiren buruan, G ereduak eskolak galduko ditu,
azken urteotan horietako bakoitzean ikasleak galdu ondoren,
arian-arian ezartzen diren A eta D ereduen mesedetan. Gaztelaniazko
sare publikoa erortzen ari den ghetizazio-prozesua saihestu ahal
izateko, A eta D ereduak sartu behar dira ikastetxeetan. A ereduko
itunpeko ikastetxeak, historikoki, auzo eta herrietan kokatutakoak
izan dira, eta horiek dira matrikula gehien igotzen ari direnak.
Eliteko itunpeko ikastetxe batzuek A eredua sartzea planteatu beharko
dute, gutxienera joan nahi ez badute. Euskararen ofizialtasunak
gauzak asko erraztuko lituzke Nafarroa osoan, A eredua derrigorrezko
gutxienekoa izango litzatekeelako, eta G eredua desagertuko
litzatekeelako, prozesua asko merkatuz, euskara irakatsiko denean
gelak bitan banatu beharrik ez zegoelako. Ofizialtasun hori gabe,
euskara ere aurrera egiten ari da, ematen ez badu ere. Ezina ekinez
egina.